ŻYWIENIE W CHOROBACH REUMATYCZNYCH
Choroby reumatyczne obejmują szeroką gamę schorzeń wpływających na stawy, mięśnie, ścięgna, więzadła i kości. Do tych schorzeń zaliczają się różne formy zapalenia stawów.
Pacjenci, u których zdiagnozowano choroby reumatyczne, często odczuwają znaczny ból, niepełnosprawność i obniżoną jakość życia związaną ze stanem zdrowia. W badaniu Global Burden of Disease Study naukowcy przeanalizowali globalne obciążenie 369 chorobami i urazami w 204 krajach i terytoriach w latach 1990–2019. Ustalili na tej podstawie, że schorzenia układu mięśniowo-szkieletowego, w tym choroby reumatyczne, są jedną z głównych przyczyn niepełnosprawności na świecie.
Podczas gdy w przypadku niektórych chorób reumatycznych, takich jak RZS, leczenie farmakologiczne łagodzi objawy i często hamuje postęp choroby, w przypadku innych nie ma skutecznych metod modyfikujących przebieg choroby. W poszukiwaniu ulgi chorzy często zwracają się do pozostających pod ich kontrolą modyfikacji stylu życia, takich jak dieta, ćwiczenia fizyczne, kontrola wagi, spożycie alkoholu, palenie tytoniu i zatrudnienie.
W 1991 roku przeprowadzono badanie wśród 742 pacjentów z chorobami reumatycznymi, w tym chorobą zwyrodnieniową stawów, RZS, MIZS, ŁZS, ZZSK i pierwotną fibromialgią. Wyniki badania wykazały, że około jedna trzecia pacjentów doświadczyła zaostrzenia objawów choroby po spożyciu określonych pokarmów i około 46% pacjentów stosujących restrykcyjne diety doświadczyło mniejszej sztywności stawów, a 36% zmniejszenie obrzęków stawów.
Zaburzone odżywianie to nieadaptacyjny mechanizm stosowany przez znaczną liczbę osób cierpiących na choroby reumatyczne w celu radzenia sobie ze złożonymi emocjami oraz stresem psychologicznym i fizjologicznym spowodowanym przewlekłą chorobą i upośledzeniem funkcji.
Wyniki badania ankietowego przeprowadzonego wśród 61 pacjentów w Tunezji, wykazały, że 94,9% z 39 pacjentów z RZS i 95,5% z 22 chorych ze spondyloartropatią uważa, że zdrowe nawyki żywieniowe mogą przynieść korzyści terapeutyczne, jeśli zostaną dodane do obecnego schemat leczenia. Co ciekawe, wszyscy pacjenci zgłaszali złagodzenie objawów zapalenia stawów po okresie postu w czasie Ramadanu.
Aktualne dowody potwierdzające stosowanie interwencji dietetycznych w leczeniu chorób reumatycznych są sprzeczne.
W systematycznym przeglądzie i metaanalizie opublikowanym w 2022 r. szczegółowo przedstawiono zalecenia Europejskiego Stowarzyszenia Stowarzyszeń Reumatologicznych z 2021 r. dotyczące zmian stylu życia u osób, u których zdiagnozowano choroby reumatyczne. Grupa zadaniowa znalazła w literaturze umiarkowane dowody potwierdzające interwencje dietetyczne, takie jak witamina D, chondroityna i glukozamina w leczeniu choroby zwyrodnieniowej stawów oraz kwasy omega-3 w przypadku RZS, które wykazały niewielki wpływ na postęp choroby. Jednak niewiele dowodów potwierdza tezę, że zmiany w diecie znacząco wpływają na postęp choroby i ogólne wyniki u osób cierpiących na choroby reumatyczne.
Francuskie Towarzystwo Reumatologiczne zaleciło redukcję masy ciała osobom cierpiącym na choroby reumatyczne, u których występowała nadwaga, oraz zaproponowało dietę śródziemnomorską i suplementację kwasami tłuszczowymi omega-3 w celu złagodzenia objawów. Zalecenia nie obejmowały jednak diety bezglutenowej, diety wegetariańskiej lub wegańskiej, postu ani eliminacji produktów mlecznych.
Przegląd systematyczny i metaanaliza 70 badań dotyczących wpływu interwencji dietetycznych w RZS potwierdziły, że suplementacja wielonienasyconymi kwasami tłuszczowymi omega-3 w dużych dawkach zmniejsza aktywność RZS i zmniejsza odsetek niepowodzeń schematów farmakoterapii w tej populacji pacjentów. Jednakże korzyści zdrowotne wynikające z diety śródziemnomorskiej, wegetariańskiej, eliminacyjnej, elementarnej lub peptydowej znacznie się różniły u pacjentów z chorobami reumatycznymi.
Niektóre badania sugerują, że dieta wpływa na stan zapalny, prezentację antygenów, mechanizmy obronne przeciwutleniaczy i mikroflorę jelitową, a wszystko to może odgrywać ważną rolę w poziomie aktywności RZS.
Guierreiro i współpracownicy wysunęli teorię, że dysbioza jelitowa wyzwala przewlekłą reakcję zapalną, która może przyczyniać się do patogenezy chorób reumatycznych, takich jak RZS; diety eliminacyjne, w których unika się pokarmów wywołujących takie reakcje zapalne, mogą zmienić mikroflorę jelitową w sposób wpływający na ogólny stan zapalny i poziom aktywności choroby.
W badaniu przeprowadzonym przez Pagliai i wsp. diety niskokaloryczne, post i dieta śródziemnomorska skutecznie zmniejszały objawy chorób reumatycznych, a korzyści zaobserwowano również u pacjentów, którzy przestrzegali diety bezglutenowej, niskotłuszczowej, wegańskiej, diety przeciwzapalnej lub eliminacyjnej.
Podobnie, badając leczenie RZS za pomocą interwencji dietetycznych, Khanna i wsp. opracowali dietę przeciwzapalną dla osób chorych na RZS, stwierdzając, że chociaż dieta „…może nie wyleczyć pacjentów…włączenie tych produktów spożywczych do codziennego planu żywieniowego może pomagać zmniejszyć aktywność choroby, opóźnić jej postęp i zmniejszyć uszkodzenia stawów…”
W badaniu przeprowadzonym w Szwecji w 2018 roku naukowcy potwierdzili dwukierunkowy związek między zaburzeniami odżywiania a chorobami autoimmunologicznymi. Kobiety cierpiące na choroby autoimmunologiczne wykazywały zwiększone ryzyko wystąpienia jadłowstrętu psychicznego, bulimii psychicznej i innych zaburzeń odżywiania. Podobnie u osób, u których zdiagnozowano zaburzenia odżywiania, występowało zwiększone ryzyko rozwoju chorób autoimmunologicznych.
W badaniu opublikowanym przez Sirufo i wsp. powtórzono te ustalenia dotyczące dwukierunkowości między chorobami autoimmunologicznymi a jadłowstrętem psychicznym, wyjaśniając wspólne szlaki immunologiczne chorób autoimmunologicznych i zaburzeń odżywiania – w szczególności zaburzoną tolerancję limfocytów T i autoprzeciwciała. Opisali także, jak mikroflora jelitowa wpływa na funkcje odpornościowe i zakłóca komunikację między jelitami a mózgiem, co potencjalnie prowadzi do rozwoju zaburzeń odżywiania.
Jednakże jest możliwość przekształcenia zaleceń dotyczących zdrowych wyborów żywieniowych przez pacjentów, u których zdiagnozowano choroby przewlekłe, w niezdrowe zaabsorbowanie lub patologiczną obsesję na punkcie „czystego” jedzenia. Może to prowadzić do bardzo restrykcyjnych nawyków żywieniowych, które mogą powodować niedobory składników odżywczych i pogarszać przebieg choroby.
Piąte wydanie Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders definiuje ortoreksję psychiczną jako zaburzenie zdrowia psychicznego charakteryzujące się narzuconymi przez siebie, sztywnymi wzorcami odżywiania oraz niezdrową obsesją na punkcie jakości i czystości żywności oraz „prawidłowego odżywiania”, co ostatecznie szkodzi dobremu samopoczuciu.
Co zaskakujące, w ostatnim czasie nie ukazało się zbyt wiele badań na temat częstości występowania zaburzeń odżywiania się wśród pacjentów chorych na choroby reumatyczne. Mówiąc dokładniej, badania skupiły się na częstości występowania i ryzyku zaburzeń odżywiania wśród osób cierpiących na choroby autoimmunologiczne, biorąc pod uwagę ustaloną dwukierunkowość tych schorzeń.
Naukowcy przeprowadzili badanie przekrojowe, sprawdzając postawy żywieniowe osób chorych na RZS. Odkryli, że duży odsetek uczestników, zwłaszcza kobiet, wykazywał tendencję do ortoreksji psychicznej, która zmniejszała się wraz ze wzrostem wieku i wskaźnika masy ciała.
W duńskim badaniu kohortowym 930 977 dzieci i młodzieży urodzonych w latach 1989–2006 było leczonych do 2012 r. z powodu zaburzeń odżywiania oraz chorób autoimmunologicznych i autozapalnych. U dzieci i młodzieży z chorobami autoimmunologicznymi lub autozapalnymi ryzyko zachorowania na jadłowstręt psychiczny było o 36% wyższe, o 73% wyższe ryzyko bulimii psychicznej. Natomiast ryzyko wystąpienia innych zaburzeń odżywiania było wyższe o 72%.
Co ciekawe, w tym badaniu związek między zaburzeniami odżywiania a chorobami autoimmunologicznymi był silniejszy wśród chłopców. Dodatkowym czynnikiem ryzyka rozwoju zaburzeń odżywiania się u dzieci i młodzieży była choroba autoimmunologiczna lub autozapalna u rodziców.
Lekarze z podspecjalistycznej kliniki leczenia bólu u dzieci i reumatologów obliczyli, że wśród 228 nastolatków objętych opieką z powodu przewlekłego bólu mięśniowo-szkieletowego częstość występowania zaburzeń odżywiania wynosiła 22,4%. Starszy wiek, większa niepełnosprawność funkcjonalna, ból brzucha, choroby współistniejące ze strony przewodu pokarmowego i stany lękowe to czynniki powiązane z zaburzeniami odżywiania się w tej populacji pacjentów.
Wiele czynników fizjologicznych, psychologicznych i sytuacyjnych może zwiększać ryzyko zaburzeń odżywiania u osób cierpiących na choroby reumatyczne.
Ból będący przyczyną ograniczeń fizycznych i siedzący tryb życia może zachęcać do stosowania jedzenia jako mechanizmu radzenia sobie. Stresowe jedzenie i brak regularnych ćwiczeń mogą prowadzić do przyrostu masy ciała i większych obaw związanych z obrazem własnego ciała i wagą.
Z drugiej strony, chorzy mogą ograniczać spożycie pokarmu lub unikać jedzenia tak często, jak to możliwe, aby zapobiec zaostrzeniu bólu, jeśli jedzenie nasila ból żołądkowo-jelitowy, ból brzucha lub bóle stawów i mięśni.
Życie z chorobą przewlekłą znacząco wpływa na zdrowie psychiczne. Osobom, u których zdiagnozowano choroby reumatyczne lub schorzenia układu mięśniowo-szkieletowego, często towarzyszą zaburzenia nastroju, w tym stany lękowe i depresja. W przekrojowym badaniu przeprowadzonym przez Sevilla i wsp. ryzyko wystąpienia lęku było wyższe niż depresji wśród pacjentów z rozpoznaniem choroby reumatycznej.
W podobnym badaniu z udziałem 514 pacjentów reumatologicznych 30,8% doświadczyło lęku, a 21,8% depresji. Zarówno lęk, jak i depresja mogą predysponować pacjentów do rozwoju zarówno przewlekłego bólu, jak i zaburzeń odżywiania.
Lęk i depresja wśród osób chorych reumatycznie są również istotnie powiązane z samotnością i izolacją społeczną. Osoby cierpiące na choroby reumatyczne mogą regularnie doświadczać izolacji społecznej i samotności ze względu na przewlekłą chorobę.
Naukowcy we Włoszech przeprowadzili przegląd literatury, obejmujący 37 badań dotyczących jawnej i ukrytej percepcji ciała u osób z bolesnymi schorzeniami układu mięśniowo-szkieletowego i chorobami reumatycznymi. Badali oni, jak mózg wpływa na osobiste doświadczenia i postrzeganie ciała. Znaleźli dowody na zniekształcony obraz ciała w tej populacji pacjentów, szczególnie w przypadku wyraźnej somatopercepcji, definiowanej jako świadome postrzeganie lokalizacji części ciała w przestrzeni zewnętrznej oraz ocena wielkości i kształtu ciała.
Zniekształcona percepcja somatologiczna została powiązana z czasem trwania choroby, stopniem niepełnosprawności i intensywnością bólu. Zarówno ból, jak i postrzeganie ciała są subiektywnymi doświadczeniami, które wzajemnie na siebie wpływają, ponieważ są przetwarzane przez zbieżne sieci neuronowe w tych samych obszarach skojarzeniowych w mózgu.
Choroby reumatyczne mogą zmieniać dokładność percepcji ciała; jednakże silny ból, ograniczenia fizyczne i nieoczekiwane zaostrzenia choroby, które narzucają siedzący tryb życia, a także skutki uboczne związane z przyjmowaniem leków, mogą w rzeczywistości powodować niepożądane zmiany w ciele, które dodatkowo pogłębiają problemy z obrazem ciała.
Sterydy są jednym z najczęściej stosowanych leków w leczeniu chorób zapalnych, w tym chorób reumatycznych. Chociaż skutecznie zmniejszają procesy zapalne, długotrwałe ich stosowanie może prowadzić do niepokojących skutków ubocznych, w tym do przyrostu masy ciała.
Powodują one centralne odkładanie się tkanki tłuszczowej i znaczny katabolizm kości i mięśni. Dodatkowo stymulują apetyt, powodują insulinooporność w wątrobie i tłumią hormony płciowe, co dodatkowo sprzyja przyrostowi masy ciała, utracie beztłuszczowej masy mięśniowej oraz rozwojowi cukrzycy i osteopenii lub osteoporozy.
Podsumowując, czynniki wpływające na postawy żywieniowe osób cierpiących na choroby reumatyczne są wieloczynnikowe i obejmują biologiczne konsekwencje objawów choroby, a także czynniki psychologiczne, społeczne i środowiskowe.
Zalecane przez lekarza ograniczenia dietetyczne jako dodatkowy aspekt schematu leczenia chorób reumatycznych mogą napędzać postawy i nawyki żywieniowe wśród tej populacji pacjentów.
Wpływ zaburzeń odżywiania na pacjentów cierpiących na choroby reumatyczne
Podczas gdy zdrowe wybory żywieniowe i nawyki żywieniowe mogą poprawić wyniki choroby, zmniejszyć stan zapalny i poprawić mikrobiom jelitowy, nieprawidłowe odżywianie może skutkować niedożywieniem, łamliwością kości, zwiększonym lękiem i depresją, zwiększoną aktywnością chorób i obniżoną jakością życia.
Niedożywienie i niedobory żywieniowe zmieniają mikrobiom jelitowy, co z kolei zmienia funkcjonowanie układu odpornościowego, tłumiąc skuteczne odpowiedzi immunologiczne i zwiększając podatność na infekcje.
Zwiększona podatność na infekcje bakteryjne i wirusowe może jeszcze bardziej zaostrzyć ogólnoustrojowy stan zapalny, przyczyniając się do zaostrzeń chorób reumatycznych.
Zawsze trzeba rozważyć ryzyko i korzyści wynikające z każdej sugerowanej interwencji dla konkretnej osoby. Świadomość częstości występowania, czynników ryzyka i negatywnych skutków, jakie zaburzenia odżywiania mogą wywołać.